Twee bestaande en een toekomstige aardwarmtewinning in Delfgauw. Rechts boven die van tuinder Ammerlaan, daaronder kweker Duijvestijn, links het plan van de TU Delft. Rood: de buizen waarmee heet water wordt opgepompt. Blauw: de buizen die water waar de warmte is uitgehaald terugpompen naar ruim twee kilometer diepte.
(Illustratie: Aad Derwort)
Twee bestaande en een toekomstige aardwarmtewinning in Delfgauw. Rechts boven die van tuinder Ammerlaan, daaronder kweker Duijvestijn, links het plan van de TU Delft. Rood: de buizen waarmee heet water wordt opgepompt. Blauw: de buizen die water waar de warmte is uitgehaald terugpompen naar ruim twee kilometer diepte. (Illustratie: Aad Derwort)

‘Geothermie mag niet monopolie zijn van tuinders’

Algemeen

Deel 4 uit serie van 7 artikelen over aardwarmtewinning. De kijk van bewoners uit Delfgauw

DELFT/DELFGAUW – De Bewonersvereniging Delfgauw is op zich niet tegen geothermie. “Oppompen van heet water van ongeveer 2,5 kilometer diepte kan een milieuvriendelijk alternatief zijn om van het aardgas af te komen. Maar die warmtewinning mag geen monopolie zijn van tuinders. Denk ook aan het risico dat kwekers die heet water leveren aan woonwijken gaan omvallen, nu het zo slecht gaat in de tuinbouw. Bovendien komt een consortium van de TU Delft, met ook grote buitenlandse partners, in de warmtevijver onder onze voeten vissen. Dat alles bij elkaar werpt de principiële vraag op: van wie is die aardwarmte eigenlijk, en wie zorgt voor de belangen van burgers?”

Door: Henk de Kat 

Johan Molenbroek (71 jaar), voorzitter van de Bewonersvereniging Delfgauw en de daarbij ook betrokken Harry Hendriks (79) willen met hun kernvraag een maatschappelijk debat aanwakkeren over het gebruik van geothermie in Nederland. Ze komen zelf uit agrarische gezinnen. Hendriks: ‘Wij waren met acht kinderen. Mijn vader had in Brabant acht hectare grond met aardbeien als hoofdproduct, zwarte bessen, frambozen en in de winter witlof.” Molenbroek: ‘Ik kom uit Twente, wij hadden negen kinderen en mijn vader was kringloopboer op tien hectare land met koeien, kippen, varkens en konijnen.”

Gedrevenheid
Ze willen maar zeggen dat ze zich de gedrevenheid van agrariërs goed kunnen voorstellen en dat ze daarmee affiniteit hebben. Hendriks: “Tuinders zijn vakmensen, inventief, aardig, hard werkend. Maar daar gaat het hier niet om.” De bewonersvereniging is nu bezorgd dat die inventieve glastuinbouw, in Nederland al ruim tien jaar vooroplopend met geothermie-projecten, dominant is geworden met die aardwarmtewinning. Ook in Delfgauw.
Molenbroek:  ‘Wij blijken hier te wonen op een plek die ruim twee kilometer onder de grond boordevol warm water zit van zo’n 80 graden. Op zich prima om dat te benutten als alternatief voor Gronings aardgas, als dat veilig kan. Maar de vergunningen voor die warmtewinningen worden verstrekt aan ondernémers, overwegend uit de tuinbouw. Dat vinden we geen goede zaak. Winning van aardwarmte moet tot nut van de hele samenleving zijn, en niet alleen voor commerciële partijen. Deze energievoorziening mag geen monopolie zijn van individuele tuinders, die ook nog eens met vele miljoenen gemeenschapsgeld worden gesteund in hun bedrijfsvoering.”

Dorps
De twee boerenzonen kregen te maken met geothermie, nadat ze in Emerald kwamen te wonen, de nieuwbouwwijk van het bij Pijnacker-Nootdorp behorende dorp Delfgauw. Hendriks werkte als econoom bij KPN. Molenbroek werd na zijn ingenieursstudie bij de TU Twente docent Industrieel Ontwerpen bij de TU Delft. “Aanvankelijk was deze omgeving nog redelijk dorps. Tot Delfgauw werd aangewezen als Vinex-locatie. Emerald werd nabij rijksweg 13 gebouwd, de tuinders daar verhuisden naar de binnenkant van Pijnacker-Nootdorp. Daarna ontspoorde het. Emerald zou ‘een wijk in het groen’ worden, en nieuwe tuinbouwbedrijven zouden met groen worden omgeven. Dat is niet gebeurd. Er zijn heel grote kassen voor massaproductie neergezet, die inmiddels ook geothermie gebruiken. Daarvoor wordt veel heet water gewonnen onder Delfgauw, zonder dat bewoners daar echt bij zijn betrokken of baat bij hebben”, aldus Hendriks.
Al in 2010 begonnen in Pijnacker de potplantenkweker Ammerlaan en tomatenkweker Duijvestijn met oppompen van heet water. Bij beide pioniers viel die aardwarmtewinning een aantal jaren na de start geruime tijd stil door ‘kinderziektes’. Bij Ammerlaan schoot op 1.050 meter diepte een koppeling los van een buis. Het bedrijf heeft daardoor een nieuwe winput moeten aanboren, tussen Emerald en Pijnacker dorp. Inspecteur-generaal Theodor Kockelkoren van Staatstoezicht op de Mijnen (SodM): “Die oude installatie is nu buiten gebruik. Er zijn plannen voor reparatie in de loop van 2023.” Dat komt neer op lekvrij afdichten met cement, zegt Ammerlaan.

Metingen
Bij de winning van Duijvestein waren er problemen met de opvoerpomp in de productieput. Kockelkoren: “Dat bedrijf gaat nu metingen doen om de oorzaak van die problemen te onderzoeken, en heeft daarvoor een werkplan ingediend bij SodM.” De kweker zelf: “Die problemen waren in 2015. We hebben toen een nieuwe pomp geïnstalleerd, en daarmee hebben we tot op heden geen problemen gehad.” Beide Pijnackerse tuinders draaien nu al langer weer. “Ze hebben op dit moment alle benodigde mijnbouwwet vergunningen”, zegt het hoofd van Staatstoezicht op de Mijnen. Zo heeft Ammerlaan inmiddels dubbelwandige buizen. Eén voor het opdiepen van heet water, de ander voor het verderop injecteren van afgekoeld water. Daarin zit een monitoringsysteem voor eventuele lekkages. Tuinders moeten jaarlijks een rapportage met de uitslagen daarvan inleveren bij SodM, aldus Kockelkoren.

Nederland telt ruim 3.000 professionele glastuinbouwbedrijven. Het zijn grootverbruikers. Bij elkaar verstoken ze jaarlijks 2.400 miljoen kuub aardgas voor hun teelt van groenten, fruit, bloemen en planten. Dat is het verbruik van twee miljoen huishoudens in Nederland. Geothermie is duur in aanleg. Bouw van een installatie kost al gauw 25 miljoen euro, maar aardwarmte van grote diepte kan zorgen voor een aanzienlijke besparing op aardgas. Zo is Duijvestijn, een diverse malen met innovatieprijzen bekroonde familiebedrijf, nu vrijwel helemaal aardgasvrij. Aardwarmte scheelt hier zeven tot acht miljoen kuub aardgas per jaar en voorkomt veel CO2 uitstoot. Ammerlaan, in 2020 bekroond door Royal Flora Holland met de tweede prijs voor zijn aardwarmteproject, bespaart jaarlijks 16 miljoen kuub aardgas en 25.000 ton CO2.
Er functioneren momenteel 24 geothermie-‘fabrieken’ in Nederland, met bij elkaar 31 winputten. “Voor het grootste deel zijn die van tuinders”, bevestigt belangen- en kennisorganisatie Geothermie Nederland. Van dat landelijke aantal bevinden zich acht aardwarmtecentrales in de regio Haaglanden, met bij elkaar negen winputten. Eén is specifiek gericht op stedelijk gebied (Leyweg buurt in Den Haag), de zeven anderen in Westland en Pijnacker zijn van tuinders. Hun installaties zijn indrukwekkend grote warmtefabrieken, die constant massa’s warm water oppompen vanuit het ‘Delftse Zandsteen’ op ruim twee kilometer diepte. Bij vrijwel alle tuinders is de productie aan heet water van hun aardwarmte-installaties veel groter dan zij zelf nodig hebben. De overvloed wordt daarom meestal verkocht. Het allermeest aan collega-tuinders in de buurt, op contractbasis. Zoals tuinder Trias in het Westland, die aan 59 collega’s levert voor de verwarming van ook hun kassen.
In Pijnacker bedient Ammerlaan 24 andere tuinders met zijn aardwarmte. Een kleiner deel van zijn productie gaat naar het lokale zwembad De Viergang, het Stanislas college en 550 huurwoningen in Pijnacker-Noord. “Die bewoners zijn nu trouwens een stuk goedkoper uit met onze geothermie, dan ze met een flexibel aardgascontract zouden zijn”, zegt Leon Ammerlaan.

Ook landelijk gezien wordt nu nog maar mondjesmaat de door tuinders opgediepte geothermische energie verkocht aan ‘stedelijk gebied’. Zowel de gemeenten Delft, Pijnacker-Nootdorp, Geothermie Nederland en ook Glastuinbouw Nederland willen dat dit meer gaat gebeuren. Daarvoor is wel eerst de aanleg nodig van ‘warmtenetten’: stelsels van hoofdbuizen en vertakkingen om heet water naar woonwijken te transporteren. Daar wordt nu in veel gemeenten aan gewerkt. In Delft, Westland en ook in Pijnacker-Nootdorp. Die gemeente heeft van het rijk een aanmoedigingssubsidie van 7,1 miljoen euro gekregen voor het aardgasvrij maken van Klapwijk, waarbij wordt gedacht aan aanleg van zo’n warmtenet rond een nieuw winput-plan in het gebied Kleyhoogte. Deze bron moet aardwarmte gaan opleveren voor vooral kassen (69), en 1.400 woningen in Klapwijk.

Voor Bewonersvereniging Delfgauw is het een nieuw voorbeeld van de geothermie-dominantie van de tuinbouw.  De belangenorganisatie heeft een website met een hoofdstuk bomvol informatie over wat aardwarmtewinning behelst, met tal van onderzoeksrapporten en brieven aan overheden. De teneur is, of geothermie zo sterk het monopolie mag zijn van de glastuinbouw. De bezorgdheid erover van het bestuur wordt nog versterkt door de actuele crisis in die sector. Eenderde van alle tuinbouwbedrijven verkeert door de hoge aardgasprijzen nu in de gevarenzone, meldt Glastuinbouw Nederland. Wat zijn de gevolgen als ook tuinders met een geothermie-installatie het komende winter niet meer bolwerken, vraagt voorzitter Johan Oldenbroek zich af. Niet alleen voor de kwekers zelf, maar ook voor woningbouwverenigingen die hun aardwarmte afnemen.

De crisis sterkt Hendriks in zijn mening: “Vanuit onze optiek is de ondergrond van ons allemaal. De in Pijnacker gewonnen aardwarmte mag niet een exclusief recht zijn van een tuinder uit eigen dorp of van een initiatiefnemer van elders. Bedenk wel: degene die een winvergunning krijgt, bezit daarmee ook het monopolie op aardwarmtewinning voor een periode van ruim dertig jaar. En zo’n monopolist kan de prijs, de hoeveelheid en de condities regelen. Wij vinden dat de lokale gemeenschap als geheel het altijd als een win/win moet kunnen ervaren, en ook geen zorgen moet hebben wat veiligheidsrisico’s betreft. Dat wil zeggen: bij onverhoopte schades moeten we geen juridische gevechten hoeven te leveren met put-exploitanten. Voor de gemeenteraad ligt hier een belangrijke taak om die garantie te waarborgen.”

Voor de bewonersvereniging speelt daarnaast nog de vraag wat de seismische risico’s zijn in de grond onder hun voeten nu ook Geothermie Delft ‘in onze vijver komt vissen’, zoals de twee Emerald-bewoners het noemen. Dit consortium van TU, staatsbedrijf EBN en de commerciële partijen Shell en operator Aardyn wil met een schuine boorleiding vanuit Delft heet water oppompen onder Emerald. Bedoeld voor verwarming van universiteitsgebouwen en studentenwoningen op de TU-campus, en voor de Delftse flatwijken Voorhof en Buitenhof. Volgens wetenschappers van TU, TNO en ook Staatstoezicht op de Mijnen is de kans op bevingen miniem. De praktijk van twaalf jaar geothermie bij grote tuinders in Westland bewijst dat: “Er is niets gebeurd” zegt wetenschappelijk projectleider Phil Vardon van Geothermie Delft. Hendriks is er toch niet gerust op: “Wat is het effect van de optelsom van straks drie winputten onder Delfgauw? We weten het gewoon niet. Er is geen onderzoek naar gedaan.”

In een reactie zegt Theodor Kockelkoren, hoofd Staatstoezicht op de Mijnen, desgevraagd dat zo’n onderzoek wel is gestart. De mijnbouwautoriteit wilde dat zelf. “Omdat de mogelijkheid dat aardwarmtewinning aardbevingen veroorzaakt veel aandacht krijgt in het publieke debat. De huidige inschatting is dat de afkoeling van het gesteente in de diepe ondergrond een factor is bij het ontstaan van aardbevingen”. Het door de minister van Economische Zaken ingestelde onderzoeksinstituut KEM (Kennisprogramma over de Effecten van Mijnbouw) voert de studie uit. Kockelkoren: “Dat onderzoek is in een afrondende fase. Zodra de eindrapportage beschikbaar is, wordt het onderzoek geëvalueerd door het KEM-panel. Hierna zal SodM zelf ook een duiding geven aan de resultaten van het onderzoek en het rapport publiceren.”

De serie onderzoeksverhalen over aardwarmte is mede mogelijk gemaakt door Media Fonds Delft en Delft op Zondag.

Theodor Kockelkoren, hoofd Staatstoezicht op de Mijnen.(Foto: SodM)