Waarom geen standbeeld voor de vrouw die Delft stichtte?

Op zondag 15 november wordt het eerste deel van de Geschiedenis van Delft gepresenteerd. Schrijver Gerrit Verhoeven licht een tipje van de sluier op. Wie stichtte Delft?

Eeuwenlang heeft men gemeend dat Delft omstreeks 1075 werd gesticht door Godfried met de Bult. Deze hertog van Lotharingen kwam in opdracht van de Duitse keizer de roerige Hollanders tot de orde roepen. In een niet al te betrouwbare middeleeuwse kroniek staat over deze expeditie in een later toegevoegd bijzinnetje: 'en hij bouwde de stad Delft'. Deze zes woorden groeiden bij latere schrijvers uit tot een glorieus stichtingsverhaal. Dirk van Bleyswijck schreef in 1667 dat Godfried hier een kasteel liet bouwen en van daaruit het dorp Delft 'tot een stadt gemaeckt heeft', beschermd door omwalling en een gracht. In 1905 besloot de gemeenteraad de vermeende stichter van Delft te eren met een straatnaam, de Hertog Govertkade.
Niet lang daarna maakte de geschiedwetenschap een einde aan het mooie verhaal. Dat Godfried hier in de buurt is geweest, staat wel vast. Hij werd in 1076 bij een aanslag in Vlaardingen dodelijk gewond en overleed kort daarop. Maar dat hij de grondlegger van de stad Delft was, is uitermate onwaarschijnlijk. In zijn tijd stond hier al een zogenaamde hof, van waaruit het land werd ontgonnen en bestuurd. Deze hof lag aan de Schie, op de plaats waar later het klooster Koningsveld werd gesticht. Hier zijn bij opgravingen zelfs munten gevonden uit de eerste helft van de elfde eeuw. Er werd toen kennelijk al met geld betaald. Dat wijst op een behoorlijk ontwikkelde economie, al voordat Godfried door Holland trok. Aan de andere kant was er in zijn tijd nog zeker geen sprake van een heuse stad. Het oudste stadsrecht dateert van 1246 en de eerste versterkingen werden pas aangelegd aan het einde van de dertiende eeuw.

Machtige vrouwen
Degene die wel een beslissende wending aan de geschiedenis van Delft heeft gegeven, was Rikarde ofwel Ricardis van Holland. Als ongetrouwd lid van de grafelijke familie genoot zij het vruchtgebruik van een deel van de domeinen, namelijk de hoven van Delft en Pijnacker. Zij woonde in Delft, vermoedelijk in het hofgebouw aan de Schie. In haar huis bezegelde haar neef graaf Willem II op 15 april 1246 het Delftse stadsrecht. We mogen aannemen dat hij dit deed op verzoek van Rikarde, want de tekst werd geschreven door een klerk die in haar dienst was. Hoogstwaarschijnlijk was zij ook verantwoordelijk voor de totstandkoming van het gasthuis aan de Koornmarkt, de voorloper van het huidige Reinier de Graaf. Ten slotte stichtte zij in of bij de hofgebouwen het klooster Koningsveld, waar zij ook zelf intrad en in 1262 overleed.
Rikarde was niet de enige vrouw die in deze regio een stad stichtte. Haar schoonzus Machteld van Brabant, weduwe van graaf Floris IV, zorgde ervoor dat 's-Gravenzande enkele weken na Delft stadsrecht kreeg. Zij stichtte er bovendien de kerk, het gasthuis en het begijnhof. Machtelds dochter Aleid deed hetzelfde in Schiedam, dat in 1275 dankzij haar een stadsrecht kreeg van Floris V.
Drie machtige vrouwen hebben zo het stedenlandschap in het zuidwesten van Holland vorm gegeven. Ere wie ere toekomt, zou je zeggen. In 1976 vierde Schiedam dat het zeven eeuwen stadsrecht bezat. Bij de ruïne van het door Aleid gebouwde Huis te Riviere, naast het huidige stadhuis, werd een standbeeld van haar onthuld, gemaakt door Theresia van der Pant. 's-Gravenzande liet in 1996 door Ingrid Rollema een beeld maken van gravin Machteld. Het staat op een prominente plaats op het Marktplein. En hoe eert Delft Rikarde van Holland? In 1987 gaf de gemeenteraad een doodlopend zijstraatje van de Aletta Jacobsstraat de naam Ricardishof. Die naam staat ook op de hieraan gelegen studentenflat. Het is een nietszeggende plek in een buitenwijk die helemaal niets met Rikarde van doen heeft. De omliggende straten zijn genoemd naar twintigste-eeuwse feministes. Behalve Aletta Jacobs vinden we hier Mina Kruseman en Alida Veer – alleen de laatste heeft in Delft gewoond. Misschien moet er toch eens worden nagedacht over een standbeeld voor Rikarde op een betekenisvolle plek, bijvoorbeeld aan de oever van de Schie. Ik zie het helemaal voor mij: Rikarde die vanaf Koningsveld over het water tuurt naar de stad die zijn ontstaan aan haar te danken heeft.
Eerdere afleveringen nalezen? Dat kan op www.geschiedschrijvingdelft.nl. Daar staat ook het programma voor de gratis toegankelijke presentatie van deel 1 van de stadsgeschiedenis op 15 november.